Վարդգես Պետրոսյան․ Բելգիան և բելգիացիները

 

ԲԵԼԳԻԱՆ ԵՎ ԲԵԼԳԻԱՑԻՆԵՐԸ

(Մի քանի էջ գրողի ճանապարհորդական ծոցատետրից)

 

1. Մինչև...

 

Լեհաստանը մենք անցանք քնած, իսկ առավոտյան արդեն Բեռլինում էինք։

Հիշում եմ միայն, երբ գնացքն անցնում էր լեհական առաջին բնակավայրերի միջով, մեր աղջիկներից մեկն ասաց.

— Տները մերի նման են։

Ես կատակով լրացրի.

— Ծառերն էլ...

Իսկ երբ փողոցում տեսանք ջահել մի լեհուհու՝ իր մանկիկների հետ, երկուսով միաժամանակ ժպտացինք.

— Երեխաներն էլ...

Այո՛ մենք չզգացինք, որ հետևում մնաց Հայրենիքը, ոչ միայն նրա համար, որ անցնում էինք բարեկամ երկրով, այլև նրա համար, որ բոլոր ժողովուրդների կյանքում այնքան շատ, նման գույներ կան, որ բոլոր մարդիկ այնքան շատ նման, հույզերով են զգում կյանքը։ Իսկ բնությունը... Բնությունն առհասարակ չի սկսվում և չի վերջանում ինչ-որ տեղ, բնու­թյունը սահմաններ չի ճանաչում։ Բնությունը կարծես ամենահամոզիչ հաստատումն է այն բանի, որ բոլոր մարդիկ պետք է ապրեն կողք-կողքի՝ իբրև բարեկամներ։

Բայց վայել չէ ճամփորդական նոթերն սկսել փիլիսոփայական խոհով։ Դրա համար էլ հասանք Բեռլին։ Արևելյան կայարանում մեզ դիմավորեց շիկահեր, հաճելի մի երիտասարդ (ինչպես հետո իմացանք՝ Գևորդ Վերտերը՝ Հումբոլդտի անվան համալսարանի ուսանող, ապագա ֆիզիկոս)։ Նա ասաց, որ ինքը սիրով մեզ կուղեկցի Բեռլինում՝ մեր միօրյա էքսկուրսիայի ժամանակ։

Քիչ անց երևաց մեր ավտոբուսը։

Բեռլի՜ն: Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մենք 5-6-րդ դասարանումն էինք, այդ քաղաքը մեզ համար ինչ-որ կետ չէր աշխարհի քարտեզի վրա, ոչ էլ շենքերի և փողոցների սովորական գումար։ Մեր մաևկությունն անցավ պատերազմի դժվար օրերին, և մենք չափից ավելի շուտ սովորեցինք այդ անունը։

Եվ ահա մենք Բեռլինում ենք։

Գեորգը բարեխղճորեն թվում է փողոցների անունները, հիշեցնում, թե ինչ շենք է կամ արձան, բայց մենք միայն նայում ենք ավտոբուսի քրտնած ապակիների միջից, ներծծե­լով քաղաքի գույները։ Երկինքը մռայլ է, գորշ, քաղաքի վրա օրորվում է մշուշը, իսկ փողոցում կյանքն է՝ մարդիկ, մե­քենաներ, մանուկներ։

Ահա Բրանդենբուրգյան դարպասները, հեռվում, հարբած ստվերների պես երերում են Ռայխստագի ավերակները, մռայլ ու թանձր հոսում է Շպրեե գետը...

Որքան էլ իր վարագույրները կախի մշուշը, մենք իս­կույն ճանաչում ենք նվիրական արձանը. այո, մենք նշանա­վոր Տրեպտո-պարկում ենք՝ սովետական զինվորների հանգստարանում, որի մուտքի մոտ վեհորեն քարացել են մեր երկրի դրոշները։ Երկյուղածությամբ ենք մենք քայլում ձյու­նաներկ ծառուղիներով, բարձրանում քարե բլուրը, որի վե­րևում ազատարար զինվորի արձանն է։ Գերմանացի զինվո­րականը բարեկամաբար ժպտում է մեզ։

Հետո մենք երկար թափառում ենք Բեռլինի փողոցներով։ Ժամանակ չունենալով թղթին հանձնելու անուններն ու տպավորությունները, մենք պարզապես վստահում ենք աչքերի հիշողությանը, որ պահում է միայն պատկերներ ու գույներ ու անծանոթ, բայց մտերիմ մարդկանց դեմքեր, ժպիտներ։

Մոտենում էին ծննդյան տոները, նոր տարին, և հին քաղաքը մի տեսակ ջահելացել էր։ Մարքսի-Էնգելսի հրապա­րակը ձայների և գույների մի ամբողջ աշխարհ էր։ Զվարճա­նում էին և նրանք, որոնց տարիքն իսկ թելադրում էր զվար­ճանալ, և նրանք, ովքեր զվարճանալով երևի փորձում էին ետ բերել ծախսած տարիքը։

Եվ ահա, այդ ամենից հետո, մի քանի թաղամաս այն կողմ՝ ավերված տներ։ Մենք լռում ենք այդ ծերացող ավերակների առաջ, իսկ Գեորգն ասում է.

— Մենք անում ենք ամեն ինչ… որ այլևս այսպիսի ավերակներ չլինեն…

— Ոչ մի տեղ չլինեն։

Վերջին բառերը մեզանից ոչ մեկը բարձրաձայն չի ասում։ Մենք պարզապես շարունակում ենք լռել, ապա քայլում առաջ, ուրախությամբ ժպտում Արևելյան Բեռլինի նորակերտ, սպիտակ շենքերին, որ անկախ մշուշից և իջնող երեկոյից՝ թվում են լուսավոր ու վերասլաց։

Այդ օրը, Բեռլինում մենք նշեցինք մեր տղաներից մեկի՝ երիտասարդ երկրաբան Ռուբիկ Ջրբաշյանի ծննդյան 24 տարին...

— Ահա հիանալի փաստ ապագա կենսագիրներիդ համար,— կատակեց մեկը,— ծննդյան օրը՝ Բեռլինում։

 

***

…Իսկ մի քանի ժամ անց՝ գնացքը շարունակում էր առաջ թռչել։ Մենք անցնում էինք Գերմանական Ֆեդերատիվ Ռես­պուբլիկայով։ Վագոնի լուսամուտից երևում էին միայն լույ­սեր ու լույսեր, գործարանային թեժ ու հիվանդագին կրակներ՝ մնացած ամեն ինչ լուծված էր թանաքագույն խավարի մեջ։ Այդպես մենք անցանք Ֆրանկֆուրտը, Հաննովերը, Քյոլնը, այդպես մենք կտրեցինք գերմանական արդյունաբե­րության սիրտը՝ Ռուրի ավազանը։

Մյուս օրը առավոտյան մենք դեռ Գերմանիայում էինք: Գիշերը վերջացել էր, իսկ մշուշը ցրվել. արդեն երևում էին ոչ թե լույսեր, այլ տներ, փողոցներ, դաշտեր։ Անտրամադիր ու քնատ մի նկարիչ ասես աշխատել էր միայն մի գույնով գորշով՝ այդ գույնը տալով դաշտերին, տներին, քաղաքնե­րին, երկնքին։ Այդ նկարչին լրացնում էին երկինք մխրճված ծխնելույզները, որոնք իրենց սև ձեռագիրն էին թողնում առանց այդ էլ մռայլ օդի մեջ։

Բայց ահա և գերմանական վերջին կայարանը՝ Աախենը, գերմանական աստիճանավորները վերջին անգամ ստուգում են մեր կարմիր անձնագիրը, կնքում և ժպիտի պես ինչ-որ բան գծմծելով շրթունքների շրջակայքում, արտաբերում. «Ցտեսություն»։ Մենք մեր հերթին ասում ենք՝ «Ցտեսություն», քանի որ ուզես, թե չուզես՝ վերադարձի ճանապարհը նույնն է։

Գերմանիան մնում է հետևում։ Եվ չանցած մի քանի րո­պե, մենք ստիպված ենք նորից հանել մեր անձնագրերը։

Արդեն Բելգիայում ենք։

 

 

2. Առաջին տպավորությունները, փոքրիկ Մախթինոն, հսկա Օթելլոն, մի քանի ժամ աբստրակցիոնիստ-քանդակագործի տանը:

 

Անմիջապես փոխվեցին ոչ միայն երկրի գույները, փոխվեց նաև բնությունը։ Գերմանական արձակ հարթություններին փոխարինելու եկան բելգիական կանաչ բլուրները, ուղիղ ճա­նապարհն սկսեց ոլորվել լեռնալանջին, երևացին նույնիսկ ծաղիկներ, երկինքը լցվեց թռչուններով։

Ինչ-որ բանով այդ ամենը մեզ հիշեցրեց Հայաստանը և, չնայած մի քանի օր էր, որ ճանապարհին էինք, մեր կրծքի տակ խլրտաց կարոտը։

Գնացքի լուսամուտից բելգիական առաջին բնակավայրերը մեզ քաղաքների մակետներ թվացին։ Աղյուսե ցածրիկ տները գեղեցիկ, կանոնավոր շարված էին ուղղաձիգ փողոցների երկու կողմերում և թվում է ինչ-որ հրամանի էին սպասում, որ շարժվեն։ Առաջին իսկ հայացքից մեր աչքերն ուրախացրին գույները. գերմանական գորշավուն տներից հետո հաճելի էին բելգիական լուսավոր, գույնզգույն առանձնատները՝ կառուցված աղյուսից, ապակուց և մետաղից։

Ահա և Լյեժը, կայարանում մեզ դիմավորում են Բելգիայի կոմերիտմիության Կենտկոմի քարտուղարներ Լեոն և Մարսելը, որոնք մինչև վերջ էլ մեզ չեն ասում իրենց ազգանունները, խնդրելով կոչել միայն անունով։

Նստում ենք տրամվայ։ Եվ ահա, առաջին ծանոթությունը։ Լուսամուտի մոտ նստած փոքրիկ մի տղա ժպտալով ձեռքերը մեկնում է մեզ։ Առանց թարգմանչի միջամտության մենք հասկանում ենք փոքրիկ լյեժցուն. մեր վերարկուների վրա նա գույնզգույն կրծքանշաններ էր նկատել։

Երեխաները ամեն տեղ երեխաներ են։

Փոքրիկի տատիկի օգնությամբ մենք ծանոթանում ենք, պարզվում է, որ նրա անունը Մախթինո է։ Հենց տրամվայում մենք լուսանկարվում ենք մեր առաջին բելգիացի ծանոթի հետ, իսկ կոմպոզիտոր Գեղունի Չթչյանը նրան հյուրասիրում է երևանյան քաղցրավենիքով։

Ժպտում է Մախթինոն։

Ժպտում է տատիկը։

Ժպտում ենք մենք։

Ժպտում են շատ լյեժցիներ, որ իրենց տեղերից հետաքրքրությամբ հետևում էին «բարձր մակարդակի» այս հանդիպմանը։

Լյեժը 154 հազար բնակիչ ունի և այդ տեսակետից համարվում է Բելգիայի 4-րդ քաղաքը, բայց Լյեժի շրջանը՝ երկրի արդյունաբերության սիրտն է։ Քաղաքը կիսվում է Մաաս գետով, որ գոտևորված է 15 կամուրջներով։ Բարձր շենքերը հազվադեպ են Լյեժում, մեծ մասամբ՝ 3-4 հարկ, կառուցված նույն կոմպոնենտների՝ աղյուսի, ապակու և մետաղի համоգտագործմամբ։

Երեկոյանում էր, երբ մեզ հրավիրեցին «Ավնիիրո» կոմունիստական սրճարանը։ Այս առթիվ մի քանի խոսք։ Բելգիական շատ քաղաքներում կոմունիստների հավաքատեղին սրճարան է, որ կառուցված է նրանց իսկ ձեռքերով և միջոցներով։ Այդ սրճարանների երկրորդ հարկերում սովորաբար տեղավորված է լինում պարտիայի համապատասխան քաղսւքային կամ շրջանային կոմիտեն։

Երբ ներս մտանք, թվաց տուն մտանք. հաղթական ու ջերմ հնչում էր ռուսական երգը, պատերին մեր դրոշներն էին, սովետական պլակատներ, իսկ ամենապատվավոր տեղից մեզ ժպտում էր Լենինի դիմաքանդակը։

Արցունքն աչքերին մեզ ընդառաջ եկավ տարեց մի կին՝ Դյուգաս Դյասեյնը։ Հետո մենք իմացանք, որ նրա ամուսնուն սպանել են գերմանացիները։ Բայց ես ստիպված էի կիսատ թողնել հաճելի երեկոն՝ բարեկամական սրճարանում։ Աբրստրակցիոնիստ-քանդակագո րծ, Գեղարվեստի ակադեմիայի պրոֆեսոր Պոլ Ռենոլդը, որ ԲԿՊ-ի հնագույն անդամներից է, մի քանի սովետական երիտասարդների հրավիրել էր իր տուն։ Այդ խմբի մեջ էի և ես։ Երբ փողոց դուրս եկանք, պարզվեց, որ սեփական մեքենայով մեր հետևից էր եկել ինքը՝ արվեստագետը։

Պոլ Ռենոլդն ապրում էր բարձունքի վրա։

— Այստեղից քաղաքն ավելի հեշտ է աբստրահել…—  կատակում է նա։

— Հատկապես անձրևոտ օրերին,— լրացնում ենք մենք,— երբ ոչինչ չի երևում։

Եռահարկ առանձնատան բակ ում, կանաչի մեջ մենք նկատում ենք ճերմակ մի արձան՝ մայրը երեխան գրկին։

— Երիտասարդ ժամանակ եմ արել,— ասում է քանդակագործը,— երևի կարելի է կոչել խաղաղություն։

Մտնում ենք տուն։ Մեզ դիմավորում է քանդակագործի թոռնիկը՝ փոքրիկ Մաքսիմը, որն այդ պահին ստեղծագործում էր... Ստեղծագործո՞ւմ. այո՛, նա գունավոր թղթեր էր կպցնում ապակե դռանը։

— Ձեր թոռնի՞կն էլ է աբստրակցիոնիստ,— կատակե­ցի ես։

— Անպայման։

— Ինձ թվում է՝ նա միակն է, որ հասկանում է ձեր գործերը։

— Նա իմ գործերը հասկացողների մեջ ամենաջահելն է,— ժպտաց Պոլ Ռենոլդը, և մենք իջանք արվեստանոց։

Այստեղ քանդակագործը մեր աչքերի առաջ շարեց իր ստեղծագործական ամբողջ էվոլյուցիան. ռեալիզմ, սյուռեալիզմ, իմպրեսիոնիզմ, աբստրակցիոնիզմ և սրանց արանքում, իհարկե, բազմազան, երանգներ… Մենք դիտում ենք ոչ միայն քանդակներ, այլև գեղանկարչական գործեր (Ռենոլդը սկսել է իբրև նկարիչ)։

Մեր ուշադրությունն է գրավում սյուռեալիստական մի կտավ՝ «Անհայտին հաղթողը» (տիեզերական տարածության մեջ, առյուծը սանձած, սլանում է մի պատանի՝ արև գլխով)։

— Քսաներկու տարեկան հասակում եմ արել,— բացատրում է Պոլ Ռենոլդը և բազմանշանակ ժպտում,— ձեր ար­բանյակն եմ նկատի ունեցել, միայն թե մոռացել եմ մուրճն ու մանգաղը։

Մենք խնդրում ենք մի քանի խոսքով պատմել մոդեռնիստների ստեղծագործական սկզբունքների մասին։

— Դա երկար զրույց է,— պատասխանում է քանդակագործը,— ես դրա մասին մի ամբողջ գիրք եմ գրել։ Շուտով լույս կտեսնի, խոստանում եմ ուղարկել։ Միայն կասեմ, որ աբստրակցիոնիզմը արվեստի ապագան

— Բայց մենք, օրինակ, չենք հասկանում...

— Դա նշանակում է մենք վատ ենք նկարում, վատ ենք քանդակում։ Այստեղ ուղղությունը մեղք չունի։ Ի՞նչ կասեք Պիկասսոյի մասին...

Մենք պատասխանում ենք, որ Պիկասսոն մեր երկրում լայն ճանաչում ունի, բայց անգամ նրա շատ գործեր անհասկանալի են, համենայն դեպս՝ վիճելի։

— Արվեստը պետք է բոլորինը լինի,— շարունակում է Ռենոլդը,— ամեն մեկը, անկախ ինտելեկտուալ մակարդա­կից, պետք է հնարավորություն ունենա որևէ կերպ զգացածն արտահայտելու։ Իսկ չէ՞ որ մարդ աշխարհն ու առարկաները ավելի շատ ընկալում է վերացական ձևով։

Այնուհետև Պոլ Ռենոլդը խոսում է աբստրակցիոնիզմի ամերիկյան տարատեսակի՝ տաշիստական ուղղության մա­սին։ Նա գտնում է, որ տաշիստները, որոնք «ստեղծագործում են» այսպես կոչված լաքաների սկզբունքով, իրենց շատ գոր­ծերում մոդեռնիզմը հասցնում են անհեթեթության։

— Այժմ ինձ ամենից շատ մոտ է ճարտարապետական աբստրակցիոնիզմը,— շարունակում է նա,— երբ և՛ քանդա­կը, և՛ գունանկարը դառնում են շենքի կոմպոնենտներ և ըն­կալվում են շինարարական կառուցվածքի ամբողջության մեջ։ Դա ավելի հասկանալի է դառնում։

Այնուհետև Ռենոլդը մեզ ցույց է տալիս մակետը իր նոր աշխատանքի, որը դրվելու է Լյեժի կամուրջներից մեկի վրա։ «Անձրև և քամի»— այդպես էր կոչվում քանդակը. մետաղից քանդակված անձրևի թելերի բերանն ընկած թռչում են մի քանի տերև։

Մենք պատկերացրինք այդ քանդակը իր տեղում, անձրևոտ քաղաքի ֆոնի վրա և միաբերան ասացինք, որ հասկա­ցանք և հավանում ենք…

Այնուհետև եղան ուրիշ հարցեր.

— Ճանաչո՞ւմ եք Մարտիրոս Սարյանին։

— Ոչ լավ, միայն Բրյուսելի ցուցահանդեսից, իսկ քանդակագործ Հակոբ Գյուրջյանին ավելի լավ գիտեմ։ Շատ բարձր արվեստագետ է…

Մեզ համար շատ հետաքրքիր էր այդ զրույցը, և հյուրասեր էր տանտերը։ Եվ դրա համար էլ՝ հեռացանք ուշ գիշերին։

 

 

***

«Տանը» հաճելի անակնկալ էր սպասվում՝ հյուրասենյակում մեզ դիմավորեց… իսկական մի Օթելլո։ Երբ ծանոթացանք մեր երեսնամ յա սևամորթ բարեկամի հետ, պարզվեց, որ նա Ուգանդայից է, իսկ անունն է… Օքելլո։

Եվ մենք միաձայն որոշեցինք, որ նրան կկոչենք Օթելլո։ Մեր բարեկամը ժպտաց. «Օ, գուտ, վերի զուտ»։ Իսկ այնուհետև ձեռքերի, դիմախաղի, մեր իմացած որոշ անգլերեն բառերի օգնությամբ ծայր առավ զրույցը։

— Գալիս է Լոնդոնից, գնում է հայրենիք…

— Ավարտել է համալսարանը...

— Տնտեսագետ է...

— Եղել է Վիեննայի ֆեստիվալում…

— Քրոջ որդին սովորում է Մոսկվայում...

Երբ մենք հարցնում ենք Օքելլոյի ընտանիքի մասին մեր բարեկամի աչքերը վշտով են լցվում, հաստ շուրթերի մոտ փշվում է ժպիտը։ Պարզվում է, որ նրա հորը սպանել են սպիտակները, երբ ինքը յոթ տարեկան էր։

Լռում ենք և մենք:

Եվ այնուհետև նորից աղմուկ, ժպիտներ, ծիծաղ։

Արդեն ննջասենյակում, երբ ես ուզում էի մտովին թերթել Բելգիայում անցկացրած առաջին օրվա տպավորությունները, իմ աչքերի առաջ կանգնեցին փոքրիկ Մախթինոն և հսկա Օքելլոն։

 

 

3. Նրանց ծառուղին, ովքեր չդարձան... Լյեժը
բարձունքից: Գույների ճարտարապետություն:

 

Լյեժը առաջին օրը մեզ դիմավորեց հյուրասեր արևով, բայց առավոտը բացվեց անձրևի նվագակցությամբ։

— Երեկվա արևը ձեր պատվին էր,— կատակում էին բելգիացիները,— իսկ անձրևը մեր աներես հյուրն է. տարին մոտ 200 օր։

Եվ ահա մեր ավտոբուսը շարժվում է քաղաքի նեղլիկ սալահատակած փողոցներով։ Մենք նկատում ենք զարմանալի մի բան. չնայած անձրևին, շատ տանտիկիններ եռանդով մաքրում են դռների և լուսամուտների ապակիները, լվանում մայթերը։

— Այսպես՝ միշտ,— բացատրում են մեզ,— ապակիները մաքրում են երեք անգամ՝ անկախ եղանակից։ Իսկ ամեն տանտիկին պարտավոր է լվանալ իր տան առջևի մայթը։ Այո, այո, օճառով։

Ավտոբուսը շարունակում էր բարձրանալ քաղաքն ի վեր. լուսամուտների ապակիների մեջ իրար էին հաջորդում հին և նոր քաղաքի պատկերները՝ հաճախ կողք կողքի, ինչպես ծերն ու երիտասարդը զրուցելիս…

Ահա և դիմադրությակ շարժման բելգիական մարտիկների ազգային գերեզմանոցը։ Ավտոբուսը կանգ է առնում։

Մուտքի մոտ ցնցող մի բարելեֆ է դրված. մարտիկը ընկած է բերանքսիվայր. վերջին վայրկյանն է, բայց նրա աչ­քերը մշուշի մեջ տեսնում են նվիրական դիմաստվերներ՝ կի­նը երեխան գրկին։ Կյանքի վերջին մղումով մեռնողը բարձրացրել է ձեռքը, կարծես ուզում է ասել. «Մի մոռացեք ինձ»։

Եվ չեն մոռացել. ճիշտ է, չկան քանդակազարդ մահարձաններ. սովորական խաչեր են միայն՝ կողք կողքի շարված սպիտակ շարքերով, բայց ծաղիկներ կան… Չորացա՞ ծ։ Նշա­նակում է երեկ են բերել։ Ուրեմն, վաղն էլ կբերեն։

Խաչերի արանքում միայն ծաղիկներ չեն. դեղնած, չորացած տերևներ կան։ Տերևերն այս տարվա են. նրանք չեն եղել, երբ մեռել են հերոսները։ Բայց տերևները՝ նույն այս վիթխարահասակ ծառերից են, որոնց ստվերների վկայությամբ էր տեղի ունենում ոճիրը։ Եվ դրա համար էլ՝ նրանք կարող են պատմել։ Լսենք տերևների զրույցը... Ֆաշիստները, այդ նախկին մարդիկ, այստեղ էին բերում ազատության զին­վորներին՝ մահապատժի համար։ Նրանց ստիպում էին անցնել Գեղեցիկ այգու բոլոր անկյուններով, բարձունքից վերջին ան­գամ նայել նվիրական քաղաքին։ Դա կյանքն էր, այն կյանքը, որին հրաժեշտ պետք է տային, և նախկին մարդկանց թվում էր, որ մարդիկ կգայթակղվեն այդ գույներից, կդավաճանեն ազնվությանը։ Բայց քայլում էին հերոսները աչքները լայն բացած, վերջին հայացքի մեջ ներքաշելով կյանքի թրթիռները և գնում էին մեռնելու։ Ահա և այն աղյուսե պատերով փոսը, որտեղ նրանց գնդակահարում էին. կարծում էին, թե աղյուսե պատերը կխլացնեն վայրենության ձայները։

Երկյուղածությամբ մենք քայլում ենք սպիտակ խաչերի շարքի առջևով։ Ահա Ռոբերտ Լյաժուրի հողաթումբը։ Ամենաջահելն էր նա. 17 տարեկան։ Կենդանության ժամանակ նրա անունը սարսափ և հպարտություն էր, մահից հետո՝ միայն հպարտություն։ Լյեժի հասարակությունը որոշել էր առանձին շքեղ մահարձան կանգնեցնել պատանուն, բայց հերոսի հա­րազատները խնդրեցին. «Նա բոլորի հետ էր ապրում, բոլորի հետ մեռավ, թող ննջի բոլորի հետ…»։

Միայն բելգիացիներ չեն թաղված այս խաչերի ստվե­րում. լեհեր կան, ֆրանսիացիներ, իտալացիներ։ Ահա այս կողմում սովետական մարտիկներն են թաղված։ Նրանց մեջ եղել են նաև ուկրաինացիներ, հայեր… Մենք ազգանուններ ենք որոնում։ Բայց ապարդյուն, հերոսներից շատերը կռվում էին անանուն։ Դա չէր կարևորը։ Բայց ծառերը, ձեռքերի պես երկինք պարզած ճյուղերով, ասես բարձր են պահում այդ հե­րոսների անունները և փոխանցում սերունդներին:

Մենք դուրս ենք գալիս ծանրացած խոհերով։

— Դուք քայլում եք նրանց ծառուղիով, ովքեր չդարձան,— խոսում է մեզ ուղեկցողը,— այո, այդպես են կոչել։ Ինչ եղա­նակ էլ լինի, մարդիկ այստեղ հանում են գլխարկները։

Անձրևը թրջում է մեր բաց գլուխները։

Բայց չոր են մեր աչքերը։ Մեր սիրտը պայթում է հպարտությունից մարդու համար, և մենք քայլում ենք ուղիղ։ Այդ­պես են պատգամել այն մարդիկ, ովքեր այսօր չկան, բայց կարող էին քայլել այս ծառուղիով։

 

***

Երբ բարձունքից նայում ես Լյեժին, թվում է՝ Բուդապեշտին ես նայում հեռադիտակի հակառակ կողմից։ Լյեժը նման է Բուդապեշտին, բայց շատ ավելի փոքրիկ է. երկու քաղաքն էլ կիսվում են գետով, որ բազմաթիվ կամուրջներով է գոտե­վորված, տները հիմնականում գոթական ոճով են կառուց­ված։ Բայց այնտեղ Դանուբն է, այստեղ բարալիկ Մաասը, այնտեղ մի միլիոնից ավելի են, այստեղ 154 հազար, այնտեղ՝ հսկա շենքեր, այստեղ՝ գույնզգույն առանձնատներ։

Անձրևի և մշուշի արանքից մենք երկար նայում ենք քաղաքին, որ հիմա միագույն է թվում և սրտանց ուզում ենք, որ գեղեցիկ գույներով շողա այստեղ ապրող հասարակ մար­դու կենսագրությունը։

 

 

***

Լյեժի կոնգրեսների պալատը դեռ չի ավարտվել, թեպետ մինչև այժմ կուլ է տվել մոտ 500 միլիոն ֆրանկ։ Բայց այն, ինչ կառռւցված է՝ անչափ հետաքրքիր է՝ մերկ, առանց ավելորդությունների պատեր, վիթխարի լուսամուտներ, իսկ կենտրոնական մուտքի մոտ՝ 4 հարկի բարձրությամբ գունային խճանկար։

Առավել ուշագրավ է ներսը. այստեղ գույների իսկական թագավորություն է։ Մեր էքսկուրսավարը՝ գեղեցիկ, զարմա­նալի փոքրիկ ոտքերով մի աղջիկ, որի հագուստի թևքին կարե­լի էր կարդալ, որ նա խոսում է անգլերեն, ֆրանսերեն, ֆլա­մանդերեն, մեզ հրավիրում է այցելել պալատի տարբեր դահ­լիճները։ Նա պատմում է, որ մինչև վերջերս քաղաքը չուներ որևէ շենք՝ զանազան հավաքների, կոնֆերանսների, կոնգրես­ների համար։ Եվ ահա կառուցվեց այս պալատը, որի տարբեր դահլիճները վճարով տրվում են զանազան կազմակերպություն­ների և պարտիաների։

Մենք քայլում ենք, իսկ մեր շուրջը գույներ, գույներ, որոնց մասին կարող էին գրել միայն մեր աչքերը, եթե գրել իմանային…

Շատ հարցերում կարելի էր վիճել շենքի ստեղծողների հետ, բայց մի բան ակներև էր. այստեղ աշխատել են բարձր ճաշակի և նուրբ զգացողության տեր մարդիկ։

Պալատում ցուցադրված բազմաթիվ նկարներից մեր ուշադրությունը գրավեց ֆրանսիացի Ժան Լյահուտի «Երջանիկ օրը» և «Երջանիկ գիշերը»։ Նկարիչը կարողացել էր, ինչ­պես Պոլ Ռենոլդն էր ասում, գույներով հաղորդել տրամադրություն, նպատակ չունենալով կտավին դրոշմել ցերեկային կամ գիշերային դեպք կամ պատմություն։

 

***

Մենք դուրս եկանք կոնգրեսների պալատից և միանգամից ընկանք Լյեժի կենտրոնական փողոցի հորձանուտը։ Ահա Լյեժի համար զարմանալի բարձր, նորակառույց մի շենք։

Բազմաթիվ լուսամուտների վրա մենք ինչ-որ մակագրություն­ներ ենք նկատում։

— Սենյակները վարձով են տրվում,— բացատրում են մեզ,— բայց շատ թանկ են։

Շենքի յոթերորդ հարկից, չգիտեմ ինչպես նկատելով մեզ, երեք աղջիկներ ձեռքով արեցին։ Մենք պատասխանեցինք նրանց ողջույնին, և, իբրև հիշատակ, լուսանկարեցինք։

 

 

4. Անմոռանալի երեկո «Ռենեսանս»-ում: Պարթևահասակ
ածխահատը՝ վշտոտ աչքերով: Իմ նորապսակ բարեկամները: Խաչված Քրիստոսը՝ գեներատորների ֆոնի վրա: Պողպատի ձուլվածքը՝ օպերայի ճեմասրահում:

Ինձ համար դժվար է գրել այն երեկոյի մասին, որ մենք անցկացրինք Լյեժի կոմունիստների և կոմերիտականների հետ՝ «Ռենեսանս» սրճարանում։

— Կներեք, որ ձեզ ընդունում ենք այս համեստ պատերի մեջ,— ասաց ԲԿՊ Լյեժի քաղկոմի քարտուղար ուսուցիչ Անդրե-Դանսը,— մեր սուղ միջոցները ի մի բերելով, մենք կա­րող էինք ձեզ ընդունել նաև քաղաքի ամենաճոխ ռեստորա­նում։ Որովհետև դուք թանկագին հյուրեր եք։ Բայց որով­հետև դուք թանկագին հյուրեր եք, դրա համար էլ ձեզ մեր տուն ենք բերել։ Այս սրճարանը մենք ենք կառուցել։ Մեր քրտինքով։ Ձեռքերով։ Ուզեցել ենք, որ այն նույնքան գեղեցիկ լինի ու հաճելի, ինչպես կապիտալիստներինը։ Բայց մեր բանվորները այստեղ ժամանակ սպանելու համար չեն գալիս։ Նրանք հանգստանում են, երբ հոգնած են։ Ուրախա­նում ենք, երբ թախծոտ են։ Այստեղ մենք հավաքվում ենք, երազում…

Ինձ թվում է, այստեղ դուք ավելի լավ կզգաք։

Ասա՞ց արդյոք հենց այս բառերը։ Չգիտե՛մ։ Ես դրանք եմ գրել իմ ծոցատետրում։ Այդպես հասկացա, ոչ միայն թարգմանչի օգնությամբ, այլ նայելով տարեց մարդու զարմանալի կապույտ, ջահել աչքերին։

Այդ երեկոյում եղան երգեր, համբույրներ, ժպիտներ, մենք բազմաթիվ նոր, լավ բարեկամներ գտանք, նրանց հյուրասիրեցինք հայկական կոնյակով, որ հիացրեց, հարբեցրեց։

...Ձախ պատի տակ դրված սեղանի մոտ նստած էր մի պարթևահասակ մարդ։ Ծանոթացանք։ Ածխահատ էր։ Ժորժ Վանհոֆեն։ Երբ խոսում էինք, նրա աչքերը ժպտում էին, ծի­ծաղում էր մանկան նման, բայց երբ մերոնցից մեկը հարցրեց, թե ինչպես են ապրում ածխահատները, այդ աչքերը կարծես փոխեցին։ Նրա հայացքը հանկարծ մթնեց, աչքերը սևացան։ Նա պատմեց, որ հանքերը իրար հետևից փակվում են, ածխահատները թափառում են անգործ։ Իսկ երբ աշխատում են...

— Անցյալ տարի էր,— ասաց նա,— մեր հանքերից մե­կում «Բուադե կազյե»-ում հրդեհ եղավ։ 263 մարդ մնաց հո­ղի տակ, իսկ հողի երեսին մնացին 500 այրի և որբ։ Օգոստոսի 13-ին, նրանց թաղման օրը, Բելգիայի բանվորները համազգային սգի օր հայտարարեցին։

Իսկ սա առաջին դեպքը չէ։ Դժվար է։

Վանհոֆենը լռեց, լայն ափերով շփելով ճակատը։ Ես տեսա, թե որքան դժվար էր նրա համար ասել այդ մի քանի նախադասությունը, թե ինչպիսի սիրով նա ուզում էր ուրա­խանալ մեզ հետ, լսել մեր երկրի մասին։

Ես չեմ մոռանա նաև Ղոնիին և Ժեննետին։

Բայց՝ սկզբից: Սիրունիկ մի բելգուհի ինձ քաղցրավենիք հյուրասիրեց, ես նրան նվիրեցի հայկական ֆեստիվալային կրծքանշան։ Հնարավորություն չունենալով ասել որևէ բառ, որ երկուսիս էլ հասկանալի լինի, միաժամանակ ժպտացինք։ Հենց այդ պահին էլ իմ կողքին տեսա գեղեցիկ մի երիտասարդի։ Նա ժպտալով գլուխն էր տարուբերում...

Մի կերպ գլխի ընկա, որ աղջիկը և տղան մտերիմներ են, բայց մենք շատ բան էինք ուզում իմանալ։ Որոշ անօգնական պանտոմիմիայից հետո տղան հեռացավ։ Քիչ անց, նա մոտե­ցա վ թարգման չի հետ։ Ծանոթացանք. աղջիկը՝ Ժեննետ, տղան՝ Ղոնի։ Ոչ թե մտերիմներ, այլ արդեն՝ ամուսիններ։ Ծանոթացել են կոմերիտական աշխատանքում։ Տղան հյուսն է, աղջիկը՝ ուսուցչուհի։ Երջանի՞կ են։ Իբրև պատասխան՝ նրանք համբուրվում են։ Ժաննետը եղել է Մոսկվայի ֆեստիվալում։ Լա՞վն էր։ Օ՜, օ՜։

Հետո նորից մեզանից փախցնում են թարգմանչին, և մեզ մնում է միայն ժպտալ, հասցեներ փոխանակել և լուսանկարվել։

Արդեն երրորդ էջն եմ գրում «Ռենեսանս»-ում անցկաց­րած երեկոյի մասին, բայց զգում եմ, որ բառերը դժվարությամբ են վերապատկերում այն հիրավի բարեկամական, հոգեմոտ հանդիպումը։ Բառերն անզոր են։ Հենց դրա համար էլ մարդուն տրված են աչքեր և սիրտ։

 

***

Շարլերուայի էլեկտրական սարքավորումների գործարանը, որը մենք այցելեցինք հաջորդ առավոտ, Եվրոպայի խոշորագույն ձեռնարկություններից է։ Նրա արտադրանքը (գեներատոր, տրանսֆորմատոր, կաբել, ռեակտոր՝ ատոմային կայանների համար, լյումինեսցենց և այլն) արտահանվում է աշխարհի 70 երկրներ։

Բելգիացի ինժեների հետ, որ մեզ ուղեկցում էր զուսպ քաղաքավարությամբ, մենք շրջեցինք բազմաթիվ ցեխեր, շատ բան տեսանք։ Բայց միայն մի մանրամասն։ Գեներատորի հավաքման ցեխում ես նկատեցի խաչված Քրիստոսի բարելեֆը՝ լյումինեսցենցով լուսավորված։ Մոտեցա։ Բարելեֆի մոտ աշխատողը բարձրացրեց գլուխը։ Ես ասացի, որ ուղղակի հետաքրքիր է՝ Քրիստոսը գեներատորների ֆոնի վրա։ Նա ժպտաց։

— Հավատո՞ւմ եք։

— Իսկ դուք հավատո՞ւմ եք, որ հավատում եմ։

— Ոչ, բայց այդ դեպքում...

— Մի՞թե ավելի հետաքրքիր կլիներ՝ պատը դատարկ,— ապա նա ձեռքը տարավ քիչ աջ,— իսկ այս...

Ես նոր միայն նկատեցի. Քրիստոսի մոտ փակցված էր մի ուրիշ նկար ևս. կիսամերկ պարուհի։

— Ավելի զարմանալի հարևանություն դժվար է պատկերաց­նել,— ասացի ես։

— Պատկերացրեք, չեն կռվում, հաշտ են,— ժպտաց բելգիացին:

Ճանապարհորդության վերջում, երբ հանդիպել և զրու­ցել էինք շատ կաթոլիկների հետ, մեզ համար պարզ էր արդեն, որ կրոնը Բելգիայում շատ ավելի տրադիցիա է, քան հավատ, եկեղեցի գնալը շատ ավելի՝ զբաղմունք, քան՝ ներ­քին թելադրանք։

Քանի որ գործածվեց տրադիցիա բառը, մի լավ տրադիցիայի մասին։ Շարլերուայի գործարանի շքամուտքի մոտ (իսկ դա մենք տեսանք նաև ուրիշ գործարաններում), դրված էին մարմարե տախտակներ՝ բարձր պատվանդանի վրա։ Թարգմանիչը բացատրեց, որ մարմարի վրա փորագրված են գործարանի այն մարդկանց անունները, ովքեր զոհվել են երկրորդ համաշխարհային պատերազմում…

 

***

Շարլերուայի քաղաքային մունիցիպալիտետի շենքի բարձունքից մեր աչքերի առջև բացվեց ամբողջ Բորինաժը՝ Բելգիայի արդյունաբերության կենտրոնը, որտեղ ավելի քան 100 հազար բանվոր է աշխատում։ Էմիլ Զոլան՝ կապիտալիզմի վիրաբույժը, իր նշանավոր «Ժերմինալում» այս շրջանն է նկարագրել։ Նկարչության մեջ իր զարմանալի ճանապարհն այս­տեղից է սկսել հանճարեց Վան Գոգը։ Մենք, բնականաբար, ծանոթ շտրիխներ ենք որոնում։ Բայց գտնել դժվար է. պատճառը ոչ միայն այս վայրերի վրայով սահած-գնացած տարիներն են, այլև, անձրևը, որ մաղում էր, մաղում՝ կարծես ուզե­նալով ասել, որ մեր ճանապարհորդության հաջողությանը իրենից էլ է կախված։

Իսկ այնուհետև նորից իջնում ենք «մեղավոր» հողի վրա, մտնվում Շարլերուայի գեղեցիկ արվեստների թանգարանը։ Թանգարանի սովորական հասկացողությունը դժվար է կպչում նրան, ավելի շուտ՝ կուլտուրայի պալատ։ Այստեղ և՛ օպերային դահլիճ կա, և՛ կինոյի, և՛ կերպարվեստի թանգարան, և՛ գրադարան-ընթերցարան և , իհարկե, ռեստորան։

Երբ անցնում էինք օպերայի դահլիճի ճեմասրահով, մեր

ուշադրությունը գրավեցին պատի տակ շարված ցուցափեղկերը։ Մոտեցանք։ Այնտեղ կարելի էր գտնել կենցաղային իրերից մինչև պողպատի խոշոր կտորներ։ Բայց օպերա՞յի ճե­մասրահում։

Մեզ ուղեկցողը բացատրեց.

— Սա ռեկլամ է։ Ձեռնարկատերերը այստեղ ցուցադրում են իրենց արտադրանքի նմուշները։ Չէ՞ որ մեր թանգարանում ամեն երեկո հարյուրավոր մարդիկ են լինում։ Ընդմիջումների ժամանակ, ուզած թե չուզած նրանք նայում են։

Մենք շատ թանկ ենք վերցնում այս ռեկլամի համար։

Ահա թե ինչ է նշանակում բիզնես։ Խանութի ցուցափեղկ է դարձել նաև օպերայի ճեմասրահը։ Խեղճ Մելպոմենա։ Մեր ուղեկցողին մենք ասացինք, որ ճեմասրահին շատ ավելի կսա­զեին մեծ երաժիշտների քանդակները և նկարները։ Բարձրա­հասակ բելգիացին ներողամիտ ժպտաց.

— Մելպոմենան և բիզնեսը մեզ մոտ բարեկամներ են։

 

 

5. Բելգիայի Կոմպարտիայի ազգային քարտուղարը ողջունում է Հայաստանի երիտասարդությանը: Իտալացի մատուցողը, որ չերգեց «Սանտա-Լյուչիան»: Եկեղեցին, որ կառուցվել է հարյուր տարի:

 

Մուտքի մոտ կանգնած ալեհեր բելգուհին համբուրում էր բոլորին։ Ավելի ջահել մեկը՝ երկնագույն ծաղիկներ էր նվի­րում։ Այսպես մեզ դիմավորեցին Շարլերուայի ժողովրդական տանը՝ շրջան ի կոմունիստներն ու կոմերիտականները։ Ան­մոռանալի և թանկ երեկո էր դա, որը մեր հիշողության մեջ ոսկեզօծվեց հաճելի մի անակնկալով։ Մենք երգում էինք, զրուցում, պարում, երբ ներս մտավ սևահեր, միջահասակ մի տղամարդ։ Մեր հյուրընկալները հարգանքով շրջապատեցին նրան։ Թարգմանիչը բարձր ձայնով ազդարարեց.

— Սիրելի բարեկամներ, մեզ հյուր է եկել Բելգիայի կոմունիստների ազգային քարտուղար Էռնեստ Բյուռնելը։

Ընկեր Բյուռնելը ջերմորեն ողջունեց մեզ։

— Ձեր ժողովրդի կենացը,— ասաց Բյուռնելը։— Ես մի քիչ գիտեմ։ Եղել եմ Մոսկվայի ցուցահանդեսի հայկական պավիլիոնում, իսկ Համբարձումյանին, Խաչատրյանին և Մեր­գելյանին գիտի աշխարհը։

Ազգային քարտուղարին ես խնդրեցի իմ ծոցատետրում մի քանի խոսք գրել ուղղված հայ երիտասարդներին։ Ահա իմ ծոցատետրի այդ թանկագին էջը։

«Թող կեցցե Հայաստանը: Իսկ Հայաստանը Սովետական Միության գեղեցկագույն ռեսպուբլիկաներից մեկն է, որ հայտնի է ամբողջ աշխարհին շնորհիվ իր մեծ կուլտուրայի, իր գիտական տրադիցիաների և այն նշանավոր դեմքերի, որ տվել է մարդկությանը»:

 

 

***

...Շատ օրեր են անցել այդ թանկ երեկոյից։ Բայց եթե տարիներ էլ անցնեն, իմ լսողության մեջ չեն խամրի այդ երեկոյի ձայները։ Ներքին ինչպիսի կրակով, ինչպիսի թափով ու ջերմությամբ էին երգում նրանք՝ Շարլերուայի բանվոր դասակարգի լավագույն մարդիկ՝ ոգևորությունից գեղեցկացած դեմքերով, ձեռք ձեռքի։

Հիանալի երգեր էին Շարլերուայի երգերը։

Մենք կարող էինք նստել ողջ գիշեր։ Բայց հին կոմունիստներից մեկը վերջին անգամ մեր կենացն առաջարկելով, ասաց.

— Կարելի է նստել ևս 100 տարի և մի տարի։ Բայց ավելի լավ չէ՞ իրարից բաժանվել ողջ-առողջ։ Չէ՞ որ մենք գործեր ունենք։ Չէ՞ որ մենք նորից ենք հանդիպելու։

 

***

Այդ օրը ընթրեցինք իտալական ռեստորանում։ Հասկանալի է՝ մեզ հյուրասիրեցին իտալական նշանավոր մակարո­նով։

…Ու մեկ էլ՝ մեղմորեն սկսեցին ծորալ «Սանտա-Լյուչիայի» հնչյունները։ Չեմ հիշում ո՞վ սկսեց։ Բայց գողտրիկ ռեստորանը այնքան իտալական էր, որ թվում է օդն էլ լցված էր սիրելի մեղեդիներով… անհնար էր չերգել։

Ես երգում էի ու մտածում, ահա թե ինչ հրաշք է երաժտությունը։ Քիչ առաջ մենք նստած էին բելգիացիների հետ և միայն ժպտում էինք իրար։ Բայց ահա սկսվեց երգը և ամեն ինչ հասկանալի դարձավ, թվաց, մենք բոլորս սկսեցինք խո­սել իրար հետ։

«Սանտա-Լուչիան» իր թագավորությունից դուրս բերեց նույնիսկ խոհարարին, իսկ տարեց բուֆետապանը հուզմուն­քից իրար խառնեց հանքային ջուրը և կոնյակը։ Չէ՞ որ նա իտալացի էր, իսկ ռուս, հայ, բելգիացի և ուկրաինացի այս ջահելները երգում են իր երկրի երգը՝ հեռավոր, կապույտ երկնքով երկրի։

Երբ մեզ մոտեցավ մատուցողը՝ պատանի մի իտալացի, մենք խնդրեցինք մեներգել, չէ՞ որ իտալական խոսքն արդեն երաժշտություն է։ Պատանին մեղավոր ժպտաց և ձեռքերով հասկացրեց, որ չի կարող։

Երբ ընթրիքը վերջացել էր և դուրս էինք գալիս, ես թարգմանչի հետ մոտեցա պատանուն։

— Մեր ռեստորանում չի կարելի երգել,— բացատրեց նա, ներողություն խնդրելով,— եթե ես երգեի, գուցե վաղը շեֆն ասեր՝ ցտեսություն…

— Իսկ չէ՞ որ մենք երգում էինք։

— Դուք ոչինչ, ձեզ կարելի էր…

Հաջորդ առավոտյան արդեն Մոնսում էինք։ Բելգիական այս մինիատյուր քաղաքի ֆոնի վրա ահռելի հսկա էր թվում սուրբ Վոդրուի եկեղեցին, որը Եվրոպայի ամենաբարձր շինու­թյուններից է։

Մեզ ուղեկցում էր ճարտարապետության ֆակուլտետի ուսանող Ֆրեդի Գալլեսը՝ ակնոցավոր, լայնաճակատ երիտա­սարդ, որը մեզ զարմացրեց արվեստի և գրականության հար­ցերից իր լավատեղյակությամբ։ Նա, օրինակ, անգիր հիշում էր սովետական արբանյակների և հրթիռների արձակման ամսաթվերը, գիտեր յուրաքանչյուրի տեխնիկական բոլոր տվյալ­ները։ Եվ, իհարկե, անսահմանորեն հիացած էր։ Ֆրեզին լավ գիտեր և սովետական արվեստը։ Երբ խոսում էինք երաժշտության մասին, նա ասաց.

— Շոստակովիչ, Խաչատրյան... նրանց կողքին ոչ ոքի, ոչ ոքի դնել հնարավոր չէ։

Բայց դառնանք սուրբ Վոդրուին։

— Այս եկեղեցին,— պատմեց Ֆրեդին,— դեռևս կիսավարտ է, թեպետ կառուցվել է 100 տարվա ընթացքում։ — Նկատելով մեր զարմանքը, նա ժպտաց,— կասկածո՞ւմ եք. հարևան քաղաքում մի եկեղեցի կառուցվել է 300 տարի շա­րունակ։

Եկեղեցում մեր ուշադրությունը գրավեցին հատուկ շքեղությամբ կահավորված մի քանի անկյուններ։

— Այստեղ աղոթում են ամենից ավելի հարուստները,— բացատրեց Ֆրեդին։

— Բայց չէ՞ որ աստծո առաջ բոլորը հավասար են։

Ֆրեդին ժպտում է։

Եկեղեցու կենտրոնական մուտքի մոտ փակցված էին մի քանի ցուցակներ. «Ի՞նչ իրադարձությունների համար պետք է աղոթել», «Ո՞ր մեղքերի համար է պետք թողություն խնդրել»։ Շատ հոգատար է աստված, մարդկանց նա մտածելու բեռից էլ է ազատում, պլանավորում է հնարավոր մեղքերը...

Մոնսում մենք տեսանք նաև «Բեֆրուա» կոչվող աշտարակը՝ իր հայտնի երաժշտական զանգերով, որոնք նվագում են յուրաքանչյուր 15 րոպեն մեկ։

Քաղաքի փողոցներից մեկով անցնելիս իմ ուշադրությունը գրավեց մի ցուցափեղկ, այստեղ ռեկլամի էին ենթարկ­ված... դագաղները։ «Նայեցեք, թեկուզ մի վայրկյան, և դուք անպայման կհավանեք որևէ մեկը»,— ազդարարում է նեո­նային ռեկլամը։

Ինչ կարող ես ասել. մարդիկ հրավիրում են մեռնելու։

 

 

6. Մարդը, որ չլուսանկարվեց մեզ հետ: Լուցկին և գործարանատերը: Իտալացի ածխահատների մետաղյա «պալատները»: Քաղաքականությունից զզված գերմանացին: Այնտեղ, ուր մարեց Նապոլեոնի փառքը:

 

Ժեմաբի մետալուրգիա կան գործարանը մեզ վրա ոչ մի տպավորություն չթողեց։ Փնթի, պրիմիտիվ գործարան, որի գոյության մասին մենք չէինք էլ կարող կասկածել, երբ շրջում էինք Շարլերուայի ուլտրաժամանակակից գործարանում: Ասենք Կարենյոնի ջերմաէլեկտրակայանը, ուր մենք եղանք Ժեմաբի ճանապարհին, մեզ արդեն նախապատրաստել էր։ Բայց գործարանը, իհարկե, ուրիշ էր։ Որոշ ցեխեր պարզա­պես հիշեցնում էին՝ իբրև թանգարանային նմուշ պահվող դարբնոցի։ Յուրօրինակ տիպ էր երիտասարդ գործարանա­տերը, որն անձամբ էր մեզ ուղեկցում։ Նա ինձ հիշեցրեց կոտր ընկած դիրիժորի. հիվանդոտ, երկար մատներ, օձիքի մոտ՝ նուրբ բանդիկ, մշուշված աչքեր։ Երիտասարդը երևի գործնական հոր անշնորհք զավակն էր, որ չգիտեր, թե ինչ անի իր գլխին թափած մետալուրգիական ժառանգությունը։

Երևի տխուր տպավորությունը ցրելու համար, կոտր ընկած դիրիժորը մեզ հրավիրեց գործարանին կից գարեջրա­տունը։ Համարյա բոլոր սեղանների մոտ մարդիկ կային: Մենք խառնվեցինք նրանց։ Մի բաժակ գարեջրի շուրջ մենք զրույց բացեցինք մեր սեղանակից բելգիացի բանվորների հետ։ Բանը հասավ արդեն հասցեների փոխանակության։ Այդ պա­հին էր, որ մեր տղաներից մեկը առաջարկեց լուսանկարվել: Մենք ավելի մոտեցանք մեր նոր ծանոթներին։ Բայց նրանցից մեկը՝ սպիտակած, տարեց մի մարդ, ֆոտոապարատը տեսնելով, վեր կացավ աթոռից։

— Նա չի ուզում լուսանկարվել,— բացատրեց թարգմանիչը:

Զարմանալի էր, բայց մենք նշանակություն չտվինք։ Հե­տո մենք որոշ փոքրիկ հուշանվերներ փոխանակեցինք (կրծքանշան, մանր դրամ)։ Քանի որ անհարմար էր, մերոնցից մեկը մի տուփ սովետական լուցկի առաջարկեց նաև այն մարդուն։ Սա առաջին պահ մեկնեց ձեռքը, բայց հանկարծ… Ես տեսա, թե ինչպես հանդիպեցին նրա և գործարանատիրոջ հայացքները։ «Վերցրու»,— թելադրեցին դիմացի աչքերը։ Մարդը վերցրեց լուցկին։ Ես տեսա, թե ինչպես դողում էին նրա ձեռքերը. կարծես թե լուցկու տուփն այրվում էր։

Երբ թարգմանիչը մոտեցավ, բելգիացի բանվորները բացատրեցին.

— Ոստիկանության աշխատող է։ Նրա համար անվտանգ չի սովետական մարդկանց հետ լուսանկարվելը։ Ընտանիք է պահում։

 

 

***

Արդեն մթնել էր, երբ գնացինք նույն Ժեմաբի բանվորական թաղամասերից մեկը։ Առաջին պահ մեզ թվաց, որ եկել ենք նավթի կամ բենզինի բացօթյա պահեստ, կողք կողքի շարվել էին վիթխարի ցիստեռնները։ Բայց մենք չէինք կարող չնկատել լույսեր այդ «ցիստեռնների» մեջ։ Մի՞թե այրվում են։ «Ոչ,— բացատրեց թարգմանիչը,— այստեղ ապրում են իտալացի ածխահատները։ Իսկ ցիստեռնները հիտլերականների «ճարտարապետությունն է»։ Երկրորդ համաշխարհային պա­տերազմի շրջանում նրանք այստեղ էին պահում ռազմագերի­ներին»։

Մեր ձայների վրա բացվեցին մի քանի մետաղյա «պալատների» դռներ։ Մոտեցան երկու երիտասարդ իտալացի։ Եվ գիշերային կիսախավարում սկսվեց զրույցը.

— Ածխահանքերը փակվում են։

— Եթե բելգիացի չես, աշխատանք կստանա, երբ այդ աշխատանքը չի ուզի ոչ մի բելգիացի։

— Այս ցիստեռնների համար էլ ահագին վարձ ենք տալիս։

Զրույցի վերջում իտալացիները ներողություն խնդրեցին, որ չեն կարող տուն հրավիրել։ Մենք հասկացանք, թե ինչու, թեպետ նրանք չասացին ուրիշ ոչինչ, մթության մեջ կայծկլ­տող նրանց աչքերը մատնեցին և ձայները, որ հնչում էին հոգնած ու անտարբեր։

 

***

Ահա և վերջապես «տանն» ենք։ Մեր ննջասենյակում, հենց մեր կողքի մահճակալին քնած է մեկը։ Երևի մեր ձայներից արթնանում է։ Մանֆրեդ Գյունտեր։ Գերմանացի է։ Գալիս է Արևմտյան Բեռլինից։ Ինչո՞ւ։ Գնում է Հոլանդիա։ Ինչո՞ւ։ Որ մի քիչ փող աշխատի։ Ինչո՞ւ։ Այդ փողով ուզում է հասնել Արգենտինա։ Ինչո՞ւ։

— Զզվել եմ,— հառաչում է Գյունտերը, և ես տեսնում եմ, որ աչքերը ալեկոծ են,— զզվել եմ ամեն ինչից։ Վատ չէի ապրում Արևմտյան Բեռլինում։ Բայց ծանր է տեսնել Գեր­մանիան՝ երկու մասի բաժանված։

— Իսկ ո՞վ է մեղավոր։

— Չգիտեմ։ Ադենաուերը պարզապես ծերացած դեմա­գոգ է։ Ամբողջ օրը ճառում է ազատության մասին, բայց փորձիր հակառակն ասել, բանտ։ Արևելյանը՝ չգիտեմ։ Բայց չեմ հասկանում նաև կոմունիստներին։ Հասկանում եմ միայն մի բան՝ Գերմանիա չկա։

— Իսկ ինչ ճանապարհ ես ինքդ մտածում։

— Ես փոքր մարդ եմ։ Հոգնել եմ։ Կգնամ Արգենտինա, մի կտոր հող կմշակեմ և կսպասեմ մինչև լինի մի Գերմանիա։ Ինչպիսին ուզում է լինի։ Թող լինի թեկուզ կոմունիստական։

Մենք ասում ենք, որ իսկական հայրենասերը չի կարող օվկիանոսից այն կողմ նստել և սպասել, որ հայրենիքը իրեն մատուցեն սկուտեղի վրա։ Նա նորից ձեռքը թափ է տալիս. հոգնել եմ։

Առավոտյան, երբ մենք զարթնեցինք, Գյունտերը գնացել էր։ Երևի Հոլանդիա։ Հետաքրքիր է, ինչ պատասխան կտար «քրիստոնյա» Ադենաուերը այդ խորտակված աչքերով երի­տասարդին։ Ո՞ւր է տանում նրան ճակատագիրը. օտար, ան­ծանոթ ափեր՝ հեռու հարազատներից, երկրից։ Ո՞վ է մեղա­վոր։ Իսկ չէ՞ որ Մանֆրեդ Գյունտերի նման հիմա հազարներ են։ Իսկ չէ որ դա նշանակում է՝ գիտակցված ձևով սպանել ժողովրդի ոգին։ Գերմանական ժողովրդի։ Բեթհովենի ժողովրդի։

Իմ հուշերի մեջ երկար կմնա Մանֆրեդ Գյունտերը՝ երևի ազնիվ, բայց անկայուն հոգով երիտասարդ գերմանացին։ Ու­ժեղ էին նրա ձեռքերը։ Սիրտը մաքուր էր։ Մշուշված էին միայն մտքերը, և աչքերը չէին հավատում։ Բայց մի՞թե կա­րելի է չհավատալ ժողովրդի ճակատագրին և չէ՞ որ ազատ Գերմանիայի համար ուժեղ ձեռքեր և մաքուր սիրտ է հարկավոր։ Չէ՞ որ դու սիրում ես Գերմանիան։

Վերադարձիր Մանֆրեդ։

 

***

Վաթերլոո… 1815 թ. այստեղ վերջակետ դրվեց Նապոլեոնի զարմանալի փառքին։ Հիմա այստեղ պատմություն է: Ֆրանսիացի մի նապոլեոնապաշտ և ձանձրացող հարուստ՝ Ֆրանսուա Բուշեն, 3 միլիոն բելգիական ֆրանկ է ծախսել, որ Վաթերլոոյում անմար մնա կայսեր հիշատակը։

Ահա 45 մետր բարձրությամբ բլուրը, որը գոյացնելու համար 300 բելգիացիներ երեք տարի շարունակ հող են կրել: Այդ բլրի գլխին հաղթականորեն կան գնած է վիթխարի մի առյուծ՝ ձուլված Վաթերլոոյի դաշտից հավաքած թնդանոթնե­րից։ Թվում է ոչ թե պարտված, այլ հաղթած կայսեր հուշար­ձանն է դա։

Եթե առողջ է սիրտդ,և կարող ես հաղթահարել 240 աստիճանը, բլրի գագաթից դու կարող ես դիտել ամբողջ ռազ­մադաշտը, որտեղ հիմա կանաչ մարգագետիններ են, բնակա­վայրեր, այգիներ։

Անմոռանալի էր այդ տեսարանը։

Իսկ ներքևում մենք տեսանք հազվագյուտ մի թանգարան: Ապշեցուցիչ բնականությամբ պատրաստված մոմե ֆիգուրաները պատկերում են Վաթերլոոյին նախորդած և հաջորդած օրերը։ Ահա ապակե «սենյակներից» մեկում Նապոլեոնն է: Կայսրը նոր է դարձել շրջագայությունից։ Երևի անձրև է եկել, քանի որ նա ոտքերը մոտ է դրել կրակին։ Դեմքը մտահոգ է, աչքերը նայում են ինչ-որ անորոշ, հեռավոր կետի։

Ստեղծվում է այն պատրանքը, թե ուր որ է Բոնապարտը վեր կկենա աթոռից և քեզ կնայի իր զարմանալի թափանցող, մանրիկ աչքերով։

Բարձրահասակ ֆրանսուհին ասաց, որ Նապոլեոնի գլխի վրա կպցվել է ավելի քան 100 հազար մազ։ Մենք լուսանկարվում ենք Նապոլեոնի «հետ»։

 

 

7. Հիտլերը եղնիկ կերակրելիս: «Սուսերով պարը»:
Մի՞թե ես եղել եմ այս քաղաքում:

 

Անտվերպենի ճանապարհին մենք մի առիթ ևս ունեցանք հոգու ամբողջ նյարդերով ատելու ֆաշիզմը, պատերազմը։ Մենք այցելեցինք Բրեյնդունգի համակենտրոնացման ճամբա­րը։ Երեկո էր, անձրև, բայց դրանից չէ, որ մռայլ էր մեր հոգին, երբ մտնում էինք մահվան ճամբարի դռներով, երբ քայ­լում էինք ճամբարի ներսում։

Ահա այստեղ նրանք «հարցաքննում» էին։ «Ժողովուրդ, իմպերիա, ֆյուրեր»,— գրված է կարմիր պաստառին՝ սև տա­ռերով։ Արդյոք երբևէ այդպես վարկաբեկվե՞լ է ժողովուրդ բառը։

Ահա մենախցերը, որտեղ երկու քայլ անել հնարավոր չէ։ Առաստաղի փոխարեն՝ երկաթե ռելսեր և փշալար։ Մենախցերի պատերին մատիտով, իսկ ավելի շատ եղունգներով քերած բառեր, անուններ. Մարիա, Ռենե, Ֆրանսուա, խաղաղություն, Էմիլ: Դռներից մեկի վրա ժամացույց է գծված՝ երևի մահվան ժամերը հաշվելու համար։

Դուրս ենք գալիս, ահա այնտեղ, խորքում դագաղներ են։ Հասարակ, սևացած։ Բայց ֆաշիստները դրանք էլ ափսոսում էին. մարմինը թաղելուց հետո դագաղը նորից ետ էին բե­րում։ Չէ՞ որ ամեն օր մեռնում էին տասնյակ մարդիկ, չէ՞ որ այստեղ բերված 10.000 գերիներից կենդանի մնացին միայն 500-ը։

Ահա տանջարանը՝ երկաթե գործիքներով, ասես ինկվիզիցիայի դարաշրջանից ուշացած։ Պատերը բետոնից են, և չկան լուսամուտներ։ Հազարավոր ազնիվ ձայներ են մեռել այս պա­տերի մեջ, որպեսզի այսօր նորից հարություն առնեն և մեր՝ այստեղ հավաքված քանի՜ ազգի զավակների ականջի տակ գոռան. «Մարդիկ, եղեք զգոն...»։

Ահա և այն տեղը, որտեղ նրանց գնդակահարում էին, կախում։ Պատը ծակծկված է գնդակներով։ Բայց ժամանակն ու անձրևը սրբել են արյան հետքերը այս քարերի ու հողի վրայից: Շուրջը փշալարերով գոտևորված սև ցցեր են միայն, որ իրենց մի ծայրով հողն են վիրավորում, մյուսով՝ երկինքը։

Եվ ահա, այս ամենից հետո՝ նախասրահում իդիլլիկ մի նկար. Հիտլերը եղնիկ է կերակրում: Նկարի տակ կարդում ենք. «Ֆյուրերը շատ էր սիրում ընտանի կենդանիներ»։

 

***

Երբ մեր ավտոբուսը մոտենում էր Անտվերպենին, Բրյուսելի ռադիոն հանկարծ սկսեց Արամ Խաչատրյանի «Սուսերով պարը»։ Մեր ուրախությանը չափ. չկար։ Իսկ մեր բելգիացի ուղեկցողը բարեկամաբար ժպտում էր։

— Այդ ձեր պատվին է։

 

***

Առավոտյան արդեն շրջում ենք քաղաքում։ Շրջում ենք, ու ես աչքերիս չեմ հավատում, մի՞թե ես մի անգամ արդեն եղել եմ այստեղ։ Այնքան ծանոթ են թվում նեղ, մաքուր փողոցները գիշերվա անձրևով լվացված, տները՝ սրտաբաց լուսամուտներով… Այդ պատրանքն ավելի շոշափելի է դառնում, երբ մենք նավահանգիստ ենք գալիս։ Խռովահույզ ալիքվում են ջրերը, հեռվում, մոտիկ նավեր, նավեր... Ամեն ինչ ծանոթ է թվում, կարծես նույնիսկ լսում եմ ծանոթ ձայն՝ պարսատիկից արձակած քարերի. նման թանձր ջրերի մեջ ընկնում և թրջված, բայց անհանգիստ նորից վեր են թռչում... ճայերը։  Ճայե՞րը… ու հիշողությունս լուսավորվում է անմիջապես. իհարկե, ծանոթ է այս քաղաքը, նավահանգիստը. չէ՞ որ անձրևոտ խավարի մեջ, այստեղ էր թափառում ողբերգական, ազնիվ մարդը այն հոյակապ կինոնկարից, որ կոչվում է «Ճայերը մեռնում են նավահանգստում»։

Ես իսկույն մոտենում եմ թարգմանչին։

— Այո,— ժպտում է բարձրահասակ ֆլամանդացին,— «Ճայերը» մեր քաղաքում են նկարել։

 

 

8. Ռուբենսի տունը: Կինո: «Բոհեմա»: Բացի բելգիականից:
Զրույց դոկերների բորսայում, որտեղից մեզ դուրս հրավիրեցին: Անտվերպենի լեգենդները:

 

Մենք անցնում ենք աղմկոտ, լայնահուն Մեյեր փողոցը, թեքվում նեղլիկ մի նրբանցք և քիչ անց կանգ առնում երկհարկանի մի առանձնատան առաջ։

— Սա մեր քաղաքի № 1 հարստությունն է,— ասում է թարգմանիչը։

Այստեղ է ապրել Ֆլանդրիայի հպարտությունը՝ Ռուբենսը։

Մենք շրջում ենք տասնյակ սենյակներով, դահլիճներով, որոնց պատերին, օդի մեջ անգամ՝ զգում ես հանճարի ներկայությունը։ Մեր էքսկուրսավարն էր մանիշակագույն, կարճ զգեստով, առողջությամբ ու գեղեցկությամբ թրթռացող մարմնով, խոնավ աչքերով մի աղջիկ, որն ասես թե «փա­խել» էր Ռուբենսի կտավներից։ Հաճախ, երբ նրա դեմքը կողք կողքի էր ընկնում Ռուբենսի կանացի դեմքերից մեկ­նումեկի հետ, դժվար էր որոշել՝ ո՞րն է արվեստը, որը՝ կյան­քը։ Ավելի ճիշտ՝ մեծ ֆլամանդացին՝ թեկուզև աստվածա­մոր շրջանակով՝ կտավի վրա երգել է իր հայրենիքի մարդ­կանց և մանավանդ, Ֆլանդրիայի աղջիկներին։

...Ահա մենք նորից աղմկոտ Մեյեր փողոցում ենք։ Փո­ղոցի և ամբողջ քարլաքի վրա իշխում են երկու բարձրաբերձ շինություն՝ Աստվածամոր տաճարը և «Կրեդիտ բանկը»։ Առաջինը վերածննդի գոթական ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկն է, երկրորդը կառուցված է ժամանակակից ճարտարապետության վերջին խոսքով։

— Մեր նախնիները տաճար են կանգնեցրել արվեստի աստծուն, իսկ մենք՝ ոսկու։

Թարգմանչի այս խոսքերին որևէ բան ավելացնելու հարկ չկա, բացի նրանից, որ Նոտր-դամը ոչ միայն ճարտարապե­տական հուշարձան է, այլև գեղանկարչության. ներսում, նրա պատերին մենք տեսանք Ռուբենսի, Վան Դեյկի և շատ ուրիշ խոշոր նկարիչների վրձնի աշխատանքները։

Բելգիան պատկանում է ամենից շատ ավտոմոբիլ ունեցող երկրների թվին։ Դրանում կարելի է համոզվել հենց միայն Անտվերպենում, որի փողոցներում ձկների վտառների նման վխտում են ամենատարբեր տեսակի հազարավուր մեքենաներ։ Բայց մեր զարմանքին չափ չկար, երբ թարգմանիչն ասաց, որ երկրում կարելի է հանդիպել ամեն տեսակի մե­քենայի, բացի բելգիականից։ Բելգիան սեփական մարկայի ավտոմեքենա չունի։ Ավտոմոբիլային շուկան իրենց ձեռքերում են պահում գերմանական, ֆրանսիական և ամերիկյան մի քանի կոմպանիաներ։ Վերջինները գործարաններ ունեն հենց Անտվերպենում։

Հետո մեզ հրավիրեցին կինո։ «Դուք ուզո՞ւմ եք պարել ինձ հետ»— այսպես էր կոչվում կինոնկարը, որի գլխավոր դերում հանդես էր գալիս հռչակավոր կինոաստղ Բրիջիդ Բարդոն։ Մի մանրամասն. Բելգիայում (եվրոպական շատ երկրների նման) կինոսեանսեր չկան. ֆիլմը գնում է անըդհատ, հանդիսատեսները մտնում և դուրս են գալիս անընդհատ։ Մարդիկ կան, որ մտնելով ցերեկվա ժ. 1-ին (երբ սկսվում է ցուցադրումը), դուրս են գալիս գիշերվա 12-ին։ Մարդիկ էլ կան, որ 30-35 ֆրանկ են վճարում (այդքան արժե տոմսը), միայն մի քանի կադր նայելու համար։ Բելգիացի իմ ծանոթը ցույց տվեց մի ծերունու, որ ամեն օր գալիս էր կինոնկարի այն հատվածը նայելու, երբ Բրիջիդ Բարդոն մերկանում է։

…Իսկ երեկոյան մենք «Բոհեմա» ենք լսում անտվերպենյան օպերայում, որը լավագույնն է Բելգիայում (Բրյուսելը նույնիսկ օպերային մշտական գործող խումբ չունի)։ Օպերայի տնօրենը, տարեց մի մադամ, ընդունում է մեզ։ Հենց նրանից էլ իմանում ենք, որ Արամ Խաչատրյանի «Գայանեն» մի քանի տարի առաջ այստեղ մեծ հաջողությամբ բեմադրվել է։

Ահա և մենք դահլիճում ենք. պարտերը համարյա դատարկ է, նույնը և յարուսները։ Աչքի է զարնվում հատկապես երիտասարդության պակասը։ Միթե իրոք ճիշտ էին մեր երիտասարդ բելգիացի բարեկամները, երբ ասում էին, որ օպերա իրենք համարյա չեն գնում և բավարարվում են մոդեռն երաժշտությամբ միայն։

Ես հիացած նայում եմ բեմին, մարդկային, կախարդա­կան հնչյուններն այրում եմ իմ լսողությունը, բայց ինձնից քիչ այն կողմ նստած մի աղջիկ անընդհատ քիթն է մաքրում՝ անտանելի աղմուկով։ Ես բարկանում եմ, հուզվում։ Բայց մի՞թե դա նույն դահլիճում է։ Մի քանի աթոռ ինձնից աջ՝ նստած էր մի ուրիշ ֆլամանդուհի։ Ես նայեցի նրա աչքերին և աչքերը չտեսա. նա արտասվում էր անձայն, տարված երաժշտությամբ, նույնիսկ չհիշելով երևի, որ թաշկինակ կա գրպա­նում։ Ինչպիսի ուրախությամբ լցրին իմ սիրտն այդ արցունքները, որ բխում էին անծանոթ աչքերից։

Ես երկար կհիշեմ այդ արցունքները։

 

***

Համաշխարհային խոշորագույն նավահանգիստ է Անտվերպենը. դրա մասին է վկայում հենց թեկուզ դոկերների (նավահանգստային բեռնակիրների) թիվը՝ 14000։ Օրը երեք անգամ դոկերները բորսա են գալիս «աշխատանքի տոմս» ստանալու։ Ամսվա մեջ, միջին հաշվով, նրանք աշխատում են 12-20 օր։ Մենք բորսա մտանք երեկոյան դեմ։ Մեզ ան­միջապես շրջապատեցին։ Սկսվեց զրույց, հասցեների փոխա­նակություն։ Եվ ահա, ամենատաք մոմենտին, մեզ մոտեցավ անթերի հագնված մի տղամարդ։

— Ես բորսայի տերն եմ,— ասաց նա,— իսկ դուք ով­քեր եք։

— Տուրիստներ։

Կարճ ասած, մեզ դուրս հրավիրեցին։ Իսկ դրսում, բորսայից քիչ հեռու, արդեն կանգնած էր ոստիկանության մե­քենան։ Մայթին կանգնած զրուցում էինք, երբ մոտոռոլլերի վրա մեզ մոտեցավ առաջին իսկ հայացքից հակակրանք առաջացնող դեմքով մի մարդ։ «Ոստիկան է»,— շշնջացին բելգիացի կոմերիտականները։ Ես ֆոտոապարատը ուղղեցի նրա կողմը։

— Ինչո՞ւ եք ինձ նկարում,— մռռաց ոստիկանը։

— Ես շենքն եմ նկարում,— պատասխանեցի,— ինձ թվում է կարելի է։— Նա չպատասխանեց։

Շենքի հետ միասին, ես, իհարկե, ֆոկուսի մեջ վերցրի նաև ոստիկանին։

 

***

Մենք երկար շրջեցինք գիշերային Անտվերպենի փողոցներով։ Իզուր չեն ասում, որ գիշերն այստեղ ավելի լույս է, քան ցերեկը։ Անթիվ-անհամ ար նեոնային ռեկլամները, փողոցների հարյուրավոր խանութների, ռեստորանների և սրճարանների լույսերը զարմանալի տեսարան են ստեղծում։ Այստեղ մենք տեսանք նաև նեոնային լրագրեր. բարձր շեն­քի վրա, հեռագրի ժապավենի պես, շարժվում են նեոնային տողերը։ Այնպես, որ կարող ես քայլել փողոցով և իմանալ օրվա գլխավոր նորությունները։

Չի կարելի գրել Անտվերպենի մասին, մոռանալով քաղաքի հիմնադրման փառահեղ արձանը, որը մարմնավորում է քաղաքի ստեղծման լեգենդը։ «Անտվերպեն» նշանակում է նետած ձեռք։ Այս անվան հետ էլ կապված են լեգենդները: Ահա դրանցիր մեկը։ Դարեր առաջ այս ծովախորշում ապրել է հարուստ մի նավատեր. մեռնելուց առաջ իր երեք որդիներին նա ասել է, որ նավերը բաժին կընկնեն նրան, ով առաջինը ձեռքով դիպչի։ Եվ ահա հայրը մեռնում է։ Երկու որդիները, ամեն ինչ թողած, վազում են։ Երրորդը՝ կտրում է իր ձախ ձեռքը և հրամայում է ծառային, բերդի գլխից նետել նավի վրա։ Ժառանգությունը հասնում է նրան։

Ահա երկրորդ լեգենդը։ Ծովախորշում ապրել է վիթխարի մի մարդ, որը ծանր փրկագին է պահանջել բոլոր նավերից։ Ով չի տվել, հրեշը կտրել է նրա ձեռքը և նետել ծովը։ Ի վերջո խիզախ մի ֆլամանդացի երիտասարդ կռվել է հրեշի հետ, հաղթել, կտրել նրա ձեռքը և ծովը նետել։ Նույն տեղում էլ ստեղծվել է քաղաքը։

Ահա այդ արձանը մարմնավորում է ձեռքը ծովը նետելու պահը։ Ես համոզված եմ, որ ժողովուրդը փառաբանել է երկրորդ լեգենդի հերոսին և ոչ թե առաջինի, որի «հերոսությունը» լավագույն դեպքում կարող է դուր գալ ոսկու արքանե­րին։ Ժողովուրդը միշտ էլ գովերգել է խիզախությունը, հոգու մաքրությունը։

Մնաս բարով, Անտվերպեն, տուր ձեռքդ։

 

 

9. Բրյուսել: Գրանդ պլաց: Կորցրած քայլերի դահլիճը:
Բելգիայի ամենահարուստ երեխան: Երիտասարդ կաթոլիկները զարմանում են...

 

Մենք Բրյուսել մտանք, երբ քաղաքի վրա իջնում էին երեկոն և անձրևը՝ խոնավ մանիշակագույնի մեջ խառնելով ամեն ինչ՝ տները, փողոցները, լույսերը, մարդկանց։ Իսկ հաջորդ օրը, երբ մենք շրջում էինք քաղաքում, կարծես մեր պատվերով, արևը նորից դուրս էր եկել։ Ահա մենք կանգնած ենք Գրանդ պլացում՝ Մեծ հրապարակում, որը միջնադարյան Եվրոպայի ճարտարապետության խոշորագույն հուշարձանն է։ Հրապարակի վրա թագի պես դրված է ռատուշան իր 114 մ. բարձրության աշտարակով։ Հրապարակը մի բացօթյա թանգարան է։ Ահա այն շենքերից մեկի լուսամուտից Մարքսը բելգիական բանվորների համար կարդացել է «Մանեֆեստ»-ը, մյուս շենքում 1851 թ. ապրել է Հյուգոն։ Երրորդ շենքի առաջ գլխատել են Էդմոնդին։ Եվ այսպես շարունակ։

Դուրս ենք գալիս մի կարճ փողոցով և միջնադարից ասես ընկնում 20-րդ դար. այստեղ Միապետության հրապարակն է՝ ժամանակակից ճարտարապետության կոթողներով։

Լայնահուն փողոցը մեզ տանում է 19-րդ դարի Եվրոպա­յի ամենախոշոր շինության՝ Արդարադատության պալատի առջև։ Մեզ պատմում են, որ պալատում կա մի դահլիճ՝ կորց­րած քայլերի դահլիճ։ Մարդիկ այստեղ սպասում են դատա­վորներին և յուրաքանչյուրը, ով գիտի քանի անգամ, ծայրից ծայր անցնում է դահլիճը։ Սիմվոլիկ անվանում։

Բրյոլսելում մենք այցելում ենք նաև Բելգիայի ամենահարուստ երեխային։ Այդպես են կատակով անվանում «Մանեկեն-պիս» արձանը։ Դա անհիշելի տարիներից քաղաքի կենտրոնում կանգնեցրած մերկ տղայի արձանն է, որի մասին տասնյակ լեգենդներ կան։ Իսկ ինչո՞ւ է ամենահարուստ... Կա այսպիսի տրադիցիա. և՛ բելգիացիները, և՛ տուրիստները իրավունք ունեն հագցնելու երեխայի արձանը։ Բայց հագց­րած զգեստն արդեն դառնում է արձանի սեփականությունը։ Պատմեցին, որ արձանի զգեստապահարանում արդեն կա մոտ 300 կոստյում։

Վերջերս Չիկագոյից եկած տուրիստները նրան հագցրել էին ամերիկյան ոստիկանի համազգեստ։ Ասում են, որ այդ պահին «Մանեկեն-պիսը» տհաճությունից «կնճռոտել» էր բրոնզե դեմքը։

 

***

Երեկոյան մենք հանդիպում և բանավեճ ունեցանք Բրյուսելի կաթոլիկ երիտասարդության ներկայացուցիչների հետ։

— Ձեզ մոտ թույլ տալի՞ս են լսել ջազային երաժշտու­թյուն,— հարցրեց ինձ մորուքավոր փիլիսոփան՝ Ժան Լուին։ Ես ասացի, որ Հայաստանն իր էստրադային նվագախումբն ունի, և մենք առհասարակ սիրում ենք ջազային լավ երաժշտությունը։

Ժան Լուին զարմացավ։ Հետո թե՝ ժամանակակից երաժշտության կենտրոնը Արևմուտքն է։ Ես հարցրի, թե ինչ է հասկանում ժամանակակից ասելով: Պատասխան չգտավ։ Հետո հարցրի՝ իսկ ո՞վ է, նրա կարծիքով, ժամանակակից երաժշտության խոշորագույն ներկայացուցիչը։ Նա երկար մտա­ծեց, հետո թե՝ Շոստակովիչ, Խաչատրյան... Ես ծիծաղեցի. «Իսկ որտե՞ղ են ապրում նրանք, ի՞նչ ազգից են…»։

Հետո խոսեցինք գրականության մասին։ Ժան Լուին փոր­ձում էր համոզել, որ օրինակ Բելգիայում գրականությունը ոչ մի կապ չունի քաղաքականության հետ։ Ես հարցրի. «Այդ դեպքում ինչո՞ւ Տոլստոյի հատորյակն արժե 135 ֆրանկ, իսկ Պաստեռնակի «Ժիվագոն», որը հրատարակված է տպագրական ավելի բարձր որակով՝ 62 ֆրանկ…»։ Փիլիսոփան պատասխանեց. «Պաստեռնակը բացառություն է»։ Ժան Լուին ինձանից զարմանքով իմացավ, որ մեր երկրում մեծ տիրաժներով հրատարակվում և ընթերցվում են Ռեմարկ, Հեմինգո ւե յ, Ստեյնբեկ և արևմտյան մյուս գրողները։

— Իսկ ո՞ւմ եք համարում ամենախոշոր գրողը։

— Դոստոևսկուն…

— Ժամանակակիցներից…

Ժան Լուին երկար մտածեց, հետո թե՝

— Դոստոևսկուն…

Մենք ծիծաղով ամփոփեցի նք մեր բանավեճը ։

 

***

Բրյուսելի թագավորական թանգարանի ամենամեծ հարստությունը, իհարկե, ռուբենսյան դահլիճն է, որտեղ հավաքված են մեծ նկարիչի լավագույն կտավները։ Հետաքրքրական էր նաև մոդեռն արվեստի բաժինը, որտեղ մենք տեսանք Ռոդենի մի շարք քանդակները, Մալիոլի «Աղբյուրը» , Զադկինի «Դիանան», Բուրդելի «Հերկուլեսը»։

 

 

10. Գենտ: Ես ուզում եմ գնել այս ամրոցը: Ծաղիկներ:
Ժանյակներ: Բելգիայի Վենետիկը: Միքելանջելոյի
«Մադոննան»: Ողջույն, Ուլենշպիգել: Մնաս բարով, Բելգիա:

 

Բելգիայի հնագույն քաղաքներից է, Գենտը, որտեղ մենք եղանք մեր ուղևորության վերջին օրը։ Այստեղ ավելի զուսպ են գույները. դարերի փոշին կա նրանց վրա։ Բայց գարնանը, երբ բացվում է բնությունը, Գենտը մանկանում է։ Ամբողջ քաղաքը թաղվում է կանաչի մեջ, ժպտում են ծաղիկները հազար գույնի, հազարանուն։ Աշխարհում հռչակված են Գենտի ջերմոցները, որտեղ ձմռանն էլ բուրմունք է ու գույներով ծով։ Յուրաքանչյուր հինգ տարին մեկ, մայիսին, Գեն­տը դառնում է համաշխարհային ծաղկեփունջ. այստեղ կազ­մակերպվում է ծաղկի ցուցահանդես։

Հռչակված են Գենտի տեքստիլ գործվածքները, հատկա­պես՝ ժանյակները, որոնց նայելիս դժվարանում ես հավատալ, թե մարդկային ձեռքեր են հնարել նուրբ թելերի այդպիսի խաղ, այդպիսի գեղեցկություն։

Բայց Գենտի պարծանքը իշխանական ամրոցն է՝ վիթխարի ժայռաբեկորներից կառուցած, մռայլ արտաքինով այդ միջնադարյան հսկան։

Անհավատալի բաներ պատմեցին այդ ամրոցի հետ կապված։

Վերջերս, ամերիկյան մի միլիարդատեր Գենտ է գալիս։ Նրան ընդունում են որպես թանկագին հյուրի, ցույց են տալիս քաղաքի հարստությունները։ Եվ ահա անդրօվկիանոսյան հյու­րը առաջարկում է քաղաքագլխին.

— Ես ուզում եմ գնել իշխանական ամրոցը, փոխադրել ԱՄՆ։ Առաջարկեք գինը։

Քաղաքագլուխը և մյուս ներկաները զարմանքի ց պապանձվում են, բայց «հյուրը» ամենայն լրջությամբ առաջարկում է գինը՝ վիթխարի մի գումար։

Ի վերջո հազիվ զսպելով նյարդային դողը, քաղաքա­գլուխն ասում է.

— Ամրոցը ժողովրդինն է, չի ծախվում։ Այն թողել են մեզ անցած սերունդները՝ գալիք սերնդին հանձնելու համար։ Ամրոցը գին չունի։

«Հյուրը» քրքջում է այդ «լիրիկայի» վրա, ասում է, որ դոլլարով իրենք պետություններ են գնում։ Իրեն կորցրած քաղաքագլուխը դուրս է անում ամբարտավան միլիարդատիրոջը։

Բրյուգգեն անվանում են բելգիական Վենետիկ։ Բայց առանց այդ համեմատության էլ քաղաքը գեղեցիկ է։ Նեղ փողոցներ, գողտրիկ ջրանցքներ, որոնց ալիքների           վրայով

սահում են գոնդոլները, շենքեր՝ արևից ու անձրևից մաշված քարերով, իսկ երբ ձմեռն անցնի՝ կանաչ, ծաղիկներ։ Հիասանչ էր Սիրո լիճը՝ ճերմակ կարապներով, որոնք թվում է նկարված էին կապույտ ջրերի վրա։

Հետաքրքիր էր սուրբ Հովհաննեսի հիվանդանոցը։ 700 տարվա պատմություն ունի, բայց հպարտանում է առաջին հերթին նրանով, որ այստեղ է մեռել 16-րդ դարի խոշորագույն նկարիչ Մեմլինգը։ Բրյուգգեոսմ է գտնվում «Ֆլիսսինգեն» պանդոկը, որտեղ հաճախ էր լինում Ռուբենսը, որի պա­տին մինչև օրս էլ կա այն ժամանակվա պանդոկապետի նկարը՝ Ռուբենսի ձեռքով արված։

Մեզ ասում են, որ քաղաքի Աստվածամոր տաճարում է գտնվում Միքելանջելոյի հանճարի ժայթքումներից մեկը՝ «Մադոննան»։ Մենք հուշիկ մտնում ենք տաճար։ Արդեն երեկո է, և իջնող մութն ավելի է խտացրել տաճարի գույներն ու լռությունը։ Ահա և կանգնած ենք աստվածային արձանի առջև։ Բայց մութը պարուրել է նաև ճերմակ մարմարը, և մենք չենք կարողանում կռահել այնքան թանկագին նրբերանգներ։

Ափսոսանքով, ցավով մենք հեռանում ենք արձանից։ Հենց այդ պահին է, որ նկատում եմ սևազգեստ մի կնոջ, հավանորեն, տաճարի սպասավորի։ Բայց ինչպես բացատրել.

— Միքելանջելո...— կմկմում եմ ես,— Մադոննա։

Տիկնոջ զուսպ դեմքը հանկարծ պայծառանում է, կնճիռները ետ-ետ են գնում։ Նա ձեռքով է անում։ Նորից մոտենում ենք արձանին, կինը վառում է լույսը։ Մադոննան կարծես դեն է նետում թանձր կապույտ շղարշը և կանգնում մեր առաջ իր ամբողջ մերկ անմեղությամբ։

Երբ դուրս եկանք տաճարից, մեր ուշադրությունը գրավեց դիմացի շենքի բաց լուսամուտը. ջահել մի մայր իր երեխային գրկած նստել ու նայում էր անցորդներին։ Ու մեկ էլ երեխան շարժեց թաթիկները։ Ինձ մի պահ թվաց կենդանացավ Մեքելանջելոյի Մադոննան և մարմարի երակներով սկսեց արյուն հոսել։

Մենք ամբողջ խմբով ձեռքով արինք։

Ժպտաց փոքրիկը։

Ժպտաց և մայրը։

Դա մեր վերջին բելգիացի ծանոթն էր։ Ու ես հիշեցի փոքրիկ Մախթինոյին՝ Լյեժից։ Ոչինչ, որ չիմացանք այս բրյուգգեցի փոքրիկի անունը, լավ է, որ վերջին պատկերը՝ Բել­գիայից մնացած մեր աչքերում՝ անկեղծորեն պարզած ման­կական այդ մաքուր ձեռքերն են...

 

***

Մեր ավտոբուսը դուրս է գալիս Բրյուգգեից։

Արդեն երեկո է: Բայց թեկուզ մթության միջից, մեզ ուզում են ցույց տալ նշանավոր Դամմեն՝ Տիլ Ուլենշպիգելի հայրենիքը։ Ահա և Դամմեում ենք, Ֆլանդրիայի ազգային հերոսի արձանի մոտ։ Ողջույն, Ուլենշպիգել։

Իսկ մի քանի ժամ հետո, գնացքի պատուհանից մենք ասում ենք՝ մնաս բարով Բելգիա։

 1960 թ.